Төрийн захиргааны тэнхимийн товч танилцуулга

Үүсэл, тэнхимийн бүрэлдэхүүний талаар

Монгол Улсын Засгийн газрын 1994 оны 1 дүгээр сарын 27-ны өдрийн 19 дүгээр тогтоолоор Засгийн газрын Удирдлагын хөгжлийн институт, Төр, нийгэм судлалын Академи, Төрийн бодлого, нийгмийн асуудал төв гэсэн гурван байгууллагыг нэгтгэн “Төрийн захиргаа, удирдлагын хөгжлийн институт”-ыг байгуулжээ. Үүний дараа Институтийн ректор О.Адъяа 1994 оны 02 дугаар сарын 07-ны өдөр “Институтийн бүтцийг батлах, хүмүүсийг албан тушаалд томилох тухай” шийдвэрийг гаргасан байна (1994 оны тушаалыг хавсралт 2-оос харна уу). Институтийн ректорын энэхүү шийдвэрийн дараа буюу 03 дугаар сарын 09-ний өдөр Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор “ТЗУХИ-ийн орон тоо, бүтцийг тогтоох, дүрэм, төсвөөс олгох санхүүжилтийн хэмжээ ...”-г батласан (1994 оны 03 дугаар сарын 09-ний өдрийн 52 дугаар тогтоол) байдаг. Ийнхүү Засгийн газрын тогтоол болон институтийн ректорын шийдвэрүүдээр зургаан тэнхим шинэчлэн болон шинээр байгуулагдсаны нэг нь “төрийн удирдлагын тэнхим” байв. (Засгийн газрын тогтоолыг хавсралт 1-ээс харна уу.)

1994 онд Засгийн газрын тогтоолоор батлагдсан ТЗУХИ-ийн дүрэмд “ТЗУХИ нь УИХ, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, холбогдох бусад байгууллагын захиалгаар төрийн албаны болон аж ахуйн ажилтан бэлтгэх, давтан сургах, мэргэжлийг нь дээшлүүлэх, дахин мэргэшүүлэх, түүнчлэн төрийн бодлого, удирдлагын нэн чухал асуудлаар эрдэм шинжилгээ, шуурхай судалгааны ажил эрхлэх үндсэн үүрэг бүхий Засгийн газрын сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллага” бөгөөд институтийн зорилго нь “удирдлагын үндэсний чадавхийг дээшлүүлэх, төрийн бодлогын шинжлэх ухааны үндэслэлийг сайжруулах талаар төр, засгийн удирдах дээд байгууллагад туслах”-д оршино хэмээн заажээ (Засгийн газрын 1994 оны 52 дугаар тогтоол). Энэхүү дүрэмд заасан чиг үүрэг, зорилгоо хэрэгжүүлэхэд төрийн удирдлагын мэргэжлийн тэнхимийг шинээр байгуулах, төрийн удирдлагаар мэргэшүүлэх тусгайлсан хөтөлбөр бий болгох шаардлага үүссэн байна. Энэ нь Монгол Улсад “төрийн захиргаа (төрийн удирдлага)-ны мэргэжлийн ууган тэнхим” байгуулагдах үндэс болжээ.

Тэнхимийн анхны эрхлэгчээр гавъяат багш, профессор Я.Долгоржав, багшаар профессор Р.Вандангомбо, Я.Бямбаяр, Н.Цолмонтуяа, Р.Эрдэнэбаатар, Г.Энхбаяр, Л.Оюунгэрэл,  Г.Чулуунбат, Д.Зоригт нар, тэнхимийн туслах ажилтнаар Л.Энхсайхан томилогдон ажиллаж байв (1994 оноос хойших тэнхимийн бүрэлдэхүүний нэрсийг он оноор нь хавсралт 3-д тусгасныг харна уу). Энэ цагаас тус тэнхим Монгол Улсад төрийн удирдлага, захиргааны шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх, төрийн албан хаагчдыг давтан сургах, мэргэжлийг нь дээшлүүлэх, дахин мэргэшүүлэх, төрийн бодлого, удирдлагын нэн чухал асуудлаар эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийх, зөвлөгөө өгөх их үйлсэд түүчээлэн ажилласаар иржээ.

Гучин жилийн хугацааны түүхэн баримтуудаас харахад 2014-2016 онуудад тэнхим хамгийн олон буюу 25 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр ажиллаж байв. (Тухайн үеийн тэнхмийн бүрэлдэхүүний нэрийг хавсралтаас харна уу) Энэ нь нэг талаас төрийн ажлын практик туршлагатай профессор багш нарыг тодорхой хувийн ноогдолтойгоор тэнхимд ажиллуулахыг дэмжсэн сургуулийн бодлого, нөгөө талаас тэнхимийн ажил хэргийн өргөжилт, хөгжилттэй холбоотой ажээ.

Энэхүү өргөжилт, хөгжилт 2017 оныг хүртэл үргэлжилсэн бөгөөд 2017 онд Удирдлагын Академийн захирлын шийдвэрээр тус тэнхимийн чиг үүргээс төрийн бодлого, бодлого судлалын чиглэлийг салган “Бодлого, улс төр судлалын тэнхим”-ийг, мөн төрийн алба, хүний нөөцийн удирдлагын чиглэлийг салган “Хүний нөөцийн удирдлагын тэнхим”-ийг шинээр байгуулсан юм. Улмаар Монгол Улсын Төрийн албаны тухай хууль 2017 онд шинэчлэгдэн, төрийн албан хаагчдыг бэлтгэдэг сургалтын тогтолцоо бүхэлдээ өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор 2019 онд Удирдлагын Академийн бүтэц, дүрэм, сургалтын бодлого бүхэлдээ шинэчлэгдсэн байна. Энэ шинэчлэлийн үеэр төрийн удирдлагын тэнхимийн нэрийг “Төрийн захиргааны тэнхим”[1] болгон өөрчилж, тус тэнхимийн чиг үүргээс тодорхой хэсгийг салган “Менежментийн болон нийгмийн удирдлага”-ын тэнхимүүдийн зарим үүргүүдтэй нэгтгэж “Улсын салбарын удирдлагын тэнхим”-ийг шинээр байгуулав. Ийнхүү 1994 онд байгуулагдсан “төрийн удирдлагын тэнхим” сүүлийн долоон жилийн хугацаанд өөрөөсөө гурван тэнхимийг шинээр салбарлуулж, 2019 онд нэр нь өөрчлөгдөн “төрийн захиргааны тэнхим” нэртэй болжээ. Тус тэнхимээс өрх тусгаарлан салбарласан тэнхимийн тоо сүүлийн хэдэн жилээр хязгаарлагдахгүй болох нь түүхэн баримтуудаас харагдана. Тухайлбал 1997 онд философи, улс төр судлалын тэнхимийг байгуулахдаа философи, улс төр судлал, социологи, түүх, хүн судлал, угсаатны зүй зэрэг шинжлэх ухааны чиглэлээрх хичээлүүдийг харъяалуулах шийдвэрийг гаргасан байна. Ингэснээр төрийн удирдлагын тэнхимийн анхны багш болох Р.Вандангомбо, Н.Цолмонтуяа нарыг заадаг хичээл, судалгаа, эрдэм шинжилгээнийх нь ажлын чиглэлийн хамт тус тэнхимд шилжүүлжээ. Эндээс 1994 оноос хойш төрийн удирдлагын тэнхим дөрвөн тэнхимийг өөрөөсөө салбарлуулжээ гэж дүгнэж болохоор байна.

2024 оны байдлаар төрийн захиргааны тэнхим 11 хүний бүрэлдэхүүнтэй (10 багш, нэг ажилтан) доктор Т.Түмэнцогтоогийн удирдлагаар ажиллаж байна. Тэнхимийн одоогийн багшлах бүрэлдэхүүний 80% нь докторын зэрэгтэй, 50% нь профессор, дэд профессор цолтой байна.

1994 оноос хойших гучин жилийн хугацаанд тус тэнхимд нийт 44 багш, 11 ажилтан ажиллаж байсан бөгөөд тэдний Монгол Улсын хийгээд захиргааны шинжлэх ухааны хөгжилд оруулсан хувь нэмэр, алдар гавъяаг тоочоод баршгүй. Гучин жилийн хугацаанд ажиллаж байсан болон одоо ажиллаж байгаа нийт багшлах бүрэлдэхүүний 75 хувь нь докторын зэрэг хамгаалсан, 54.5 хувь нь профессор, дэд профессор цолтой, тэнхимийн ажилтнуудын нэг нь докторын зэрэг хамгаалсан байна. Мөн түүнчлэн бидний дундаас Монгол Улсын гавъяат багш тав, Монгол Улсын гавъяат хуульч нэг, Монгол Улсын төрийн соёрхолт эрдэмтэн нэг төржээ. Манай хамт олон дунд Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зөвлөх, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн, Монгол Улсаас гадаад улсад суух элчин сайд, Монгол Улсын төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн гишүүнээс авхуулаад төр, нийгэм, бизнесийн салбарын зүтгэлтнүүд ч бий. Удирдлагын Академийн захирлаас эхлээд зохион байгуулалтын бараг л бүх нэгжийн үе, үеийн удирдлагууд ч бий. Энэ бүхэн бидний Монгол Улсдаа хийгээд Удирдлагын Академидаа ямар хэмжээний байр суурьтай болохыг илтгэнэ.

Тэнхимийн сургалт, судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлын тойм

Удирдлагын Академи нь “төрийн албан хаагчдыг мэргэшүүлж бэлтгэх, давтан сургах, мэргэшлийг нь дээшлүүлэх, төрийн албаны хүний нөөцийн менежментийн  асуудлаар судалгаа, шинжилгээ хийх, төрийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх чиглэлээр төр, захиргааны байгууллагуудад мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө өгөх” (Засгийн газрын 2018 оны 366 дугаар тогтоол) чиг үүрэгтэй байгууллага бөгөөд үүнийг хэрэгжүүлэхэд тэнхим, нэгж бүр өөр өөрийн үүрэгтэй оролцоно. Төрийн захиргааны тэнхим нь төрийн захиргааны удирдлагын чиглэлд хамаарах хичээлүүдийг хариуцан зааж, судалгаа явуулах, зөвлөгөө өгөх, богино хугацааны болон зайны сургалтыг зохион байгуулах зэрэг өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Тус тэнхимийн сургалт, судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлуудаас заримыг нь онцлон дурдвал:

Сургалтын ажлын талаар

Сүүлийн жилүүдийн статистик үзүүлэлтээс харахад Удирдлагын Академийн хэмжээнд нэг хичээлийн жилд гүйцэтгэсэн сургалт, эрдэм шинжилгээ, зөвлөх үйлчилгээний ажлын 16-17 хувийг Төрийн захиргааны тэнхим гүйцэтгэсэн байх бөгөөд тэнхимийн нэг багш жилд дунджаар хоёр багшийн нормт ажлыг хийжээ. Тус тэнхим нь “Төрийн захиргааны онол”, “Монгол Улсын төр, захиргааны тогтолцоо”, “Төрийн захиргааны хөгжил, хандлага”, “Төрийн удирдлагын судалгааны арга зүй” гэсэн суурь хичээлүүдийг, мөн “Нутгийн удирдлага”, “Хотын суурины удирдлага”, “Гадаад орнуудын захиргаа”, “Захиргааны ажил эрхлэх урлаг”, “Төрийн байгууллагын стратегийн удирдлага”, “Төрийн үйлчилгээ”, “Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ”, “Гүйцэтгэлийн үнэлгээ, тайлагналт” зэрэг сонгон судлах, нийт 32 хичээлийг хариуцан зааж байна.

Тус тэнхимийн профессор Д.Цэдэв, Я.Бямбаяр нар 2018 онд "Монгол Улсын Засгийн газрын агентлаг", М.Амартүвшин 2019 онд “Гүйцэтгэлийн үнэлгээ, тайлагналт”, Я.Долгоржав, Ш.Батсүх нар 2020 онд “Төрийн захиргааны сургалтад кейс ашиглах нь”, Я.Долгоржав 2020 онд “Төрийн захиргааны шинжлэх ухааны үүсэл, хөгжлийн тойм”, мөн 2021 онд “Төрийн захиргаа”, Я.Долгоржав, Ш.Батсүх, М.Амартүвшин, Т.Түмэнцогтоо, Ц.Дэлгэржаргал нар 2022, 2024 онд “Захиргааны шинжлэх ухааны нэр томъёоны тайлбар толь”, М.Амартүвшин, Т.Түмэнцогтоо нар 2024 онд “Төрийн байгууллагын стратегийн төлөвлөгөө боловсруулах аргачлал” ном, гарын авлагыг бие даан болон бусад тэнхимийн багш нартай хамтран боловсруулж, хэвлэн гаргасан нь сургалтын хэрэглэгдэхүүн болон ашиглагдаж байна.

Судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлын талаар

Удирдлагын Академийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны тэргүүлэх чиглэлүүдийн хоёр нь буюу “Монгол улсын төрийн захиргааны уламжлал, шинэчлэл, хандлага”, “Нутгийн өөрийн удирдлагын асуудлууд” нь төрийн захиргааны тэнхимд хамаардаг. Эдгээр тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд хоёр суурь судалгааг тэнхимийн профессорууд удирдан гүйцэтгэв. Тухайлбал “Монгол Улсын төрийн албаны эрхэмж, уламжлал” сэдэвт суурь судалгааг 2021-2024 онуудад гурван үе шаттайгаар профессор Я.Долгоржав удирдан, 2023 онд “Нутгийн өөрийн удирдлагын асуудлууд: Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд заасан орон нутгийн чиг үүргийн хэрэгжилтийн судалгаа” сэдэвт суурь судалгааг профессор Я.Бямбаяр удирдан тэнхимийн эрхлэгч Т.Түмэнцогтоо, багш Ц.Дэлгэржаргал, Т.Билэгсайхан, Д.Оюунцэцэг нар хамтран гүйцэтгэсэн байна. Мөн төрийн захиргааны тэнхимийн багш нар 12 захиалгат судалгааг сүүлийн 7 жилийн хугацаанд гүйцэтгэжээ. Үүнээс заримыг нь дурдвал М.Амартүвшин “Төрийн захиргааны албан хаагчийн мэргэшсэн байдалд хийсэн шинжилгээ”, Д.Цэдэв “Төрийн албан хаагчийн сургалтын тогтолцооны хэрэгжилтийн судалгаа”, Д.Цэдэв “Төрийн албаны чадахуйн зарчмын хэрэгжилтийн байдалд хийсэн шинжилгээ” 2023 онд, Ж.Нарантуяа, Б.Ганцоож нар “Урт хугацааны хөгжлийн бодлого, “Тогтвортой хөгжлийн зорилго-2030”-ын хэрэгжилтийг хянах шалгуур үзүүлэлтийн судалгаа” 2022 онд, Ш.Батсүх, Б.Ганцоож нар “иргэдийн оролцооны талаарх төрийн албан хаагч болон иргэдийн ойлголт, хандлагад хийсэн шинжилгээ” 2022 онд, Ж.Нарантуяа “Төрийн захиргааны албан хаагчийн сургалт, хөгжлийн хөтөлбөрт хийсэн шинжилгээ” 2020 онд, Т.Түмэнцогтоо, М.Амартүвшин, Ц.Дэлгэржаргал нар “Төрийн захиргааны байгууллагын стратегийн төлөвлөгөө, түүний хэрэгжилтэд хийсэн шинжилгээ” 2019 онд, Д.Цэдэв “Монгол Улсын Засгийн газрын агентлагийн судалгаа” 2018 онд, М.Амартүвшин “Төрийн захиргааны байгууллага дахь гүйцэтгэлийн удирдлагын хэрэгжилт” 2017 онд тус тус захиалгат судалгаанд оролцжээ.

Үүнээс гадна тэнхим багш нар сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд БНСУ-ын KIPA тай хамтран “Монгол улсын төрийн албаны эрхэмж, уламжлал, монголын төрийн албаны удирдлагын манлайллын талаарх олон нийтийн төсөөлөл судалгаа”-г Я.Долгоржав удирдан, ХБНГУ-ын Конрад-Аденауэр-Сантай хамтран “Аймаг, сум ИТХ-ын төлөөлөх чиг үүрэг, түүний хэрэгжилтийн судалгаа”-г Ц.Дэлгэржаргал удирдан хэрэгжүүлсэн байна.

Өдгөө Төрийн захиргааны тэнхимийн үйл ажиллагаа улам өргөжин тэлсэн, бахдам ололт, амжилт арвин байна. Мөн тус тэнхимийн Монгол Улсад төрийн удирдлага, захиргааны шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх их үйлсэд түүчээлэн ажилласан, оруулсан хувь нэмрийг тоочоод баршгүй юм.